محیط‌ زیست و آب‌انبارهای ایران و استرالیا

امروز زنگ‌خطر بی‌آبی و تغییرات جوی و محیط ‌زیست از دلهره‌های بشر در سراسر جهان شده است.

در همه کشورها معماری همچون یک کتاب پیشینه فرازونشیب‌ها و رویدادها را بازگو می‌کند. در استرالیا نیز با اینکه بیشتر از دوسده‌واندی از استیلای اروپایی‌ها بر این کشور نمی‌گذرد، اما ساختمان‌های زیبایی به یادگار مانده که حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند. از آن میان آب‌انبار و برکه‌هایی که در شهرهای مختلف در روزگار گذشته ساخته شده و هنوز هم در گوشه‌وکنار دیده می‌شوند، میراث‌های ٢٠٠ساله معماری کشور استرالیا هستند که از آنها با نم دل نگهداری می‌شود.

در ایران نیز کاخ‌های هخامنشیان، اشکانیان، ساختمان‌های روزگار ساسانی، ایلخانی، تیموری و همه دودمان‌هایی که بر این کشور فروانروایی کرده‌اند، همراه با ساختمان‌ها و کاشی‌های فیروزه‌ای و خوش‌رنگ‌ونگار با گنبدهای منحصربه‌فرد روزگار صفوی و ستون‌های ایرانی که آوازه جهانی دارند، هریک همچون کتاب، فرازونشیب‌ها و رویداد‌های گذشته را روایت می‌کنند.

اگر ارگ زیبای کریم‌خان را دودمان زند برای زندگی خود در شیراز ساخته بودند، پس از آنها به زندان تبدیل شد. در قزوین نیز بر بلندای کوه در کنار ساختمان و آب‌انباری زیبا بر فراز پوزه سنگی دژ الموت یادگار حسن صباح، شاهان صفوی شاهزاده‌های سرکش را زندانی کردند. از این‌رو معماری و ساختمان‌های تاریخی در همه جای جهان، روایتگر خطا‌ها و تلخ و شیرین گذشته است.

در این نوشته با اشاره‌ای کوتاه به محیط زیست و میراث فرهنگی و چکیده‌ای در مورد پیشینه آب‌انبار در ایران، از آب‌انبار محله «پادینگتون» سیدنی استرالیا نیز سخن گفته خواهد شد تا بدانیم اگر مسوولان در ایران نسبت به محیط زیست و همچنین ساختمان‌های تاریخی بی‌اهمیت هستند، اما مردم و مسوولان کشورهای دیگر چطور برای محیط زیست، پیشینه فرهنگی و معماری خود اهمیت قایلند.

ایران زادبوم آب‌انبار و قنات

اگر به درازای پیشینه پرفرازونشیب سرزمین ایران ژرف بنگریم، معماری بومی آن به‌ویژه در گستره آبادانی و نیازمندی‌های همگانی، پیشینه‌ای طلایی دارد. آب‌انبار، قنات، بادگیر، کبوترخانه و سردابه از ساختمان‌هایی هستند که زادبوم آنها ایران بوده و اینها همه نشان‌دهنده تلاش ملی و فرهنگی در گذشته است. در میان آثار به‌جامانده از پیشینیان، ساختمان و سیستم آب در شهر ایلامی دورانتاش چغازنبیل در خوزستان پیشینه‌ای ٣٥٠٠ساله دارد و در جا‌ی‌جای استان‌های دیگر نیز معماری، نمادی از روزگار دودمان‌هایی است که بر کشور فرمان رانده‌اند. از آنجا که بنیانگذار پست و پیام‌رسانی (چاپارخانه) در جهان، ایرانیان بوده‌اند، برای فرستادن پیام و بسته‌های پستی در روزگاران کهن زیرساخت‌هایی ماهرانه برای ارتباطات ساخته می‌شد تا کار اسب‌سواران چابک چاپار به‌راحتی انجام بگیرد.

پیشینه‌نگارانی چون هردوت و گزنفون نیز از چاپارخانه‌های ایران یاد کرده‌اند. در سرتاسر شهرها و استان‌ها و در میان راه و کوه و کتل‌ها با ساختن برج‌های دیده‌بانی و در کنار آن با ساختن آب‌انبار، ارتباط و سفر از شهری به شهر دیگر و از استانی به استان دیگر را آسان می‌کرده‌اند تا نه تنها مسافران و حیوانات بلکه پرندگان نیز از فرط تشنگی در تابستان تلف نشوند.

ایران سرزمینی کوهستانی است که فاصله بین آبادی‌ها و شهرهای آن در روزگار کهن بسیار بوده و بازرگانی و جا به جایی بار و بنه با راه افتادن کاروان‌های بزرگ انجام می‌گرفته است. در گذر از نیاز به خورد و خوراک و سبزی و آب مسافران، حیوانات باربر نیز در هنگام سفر نیاز به آب و علف داشته‌اند که پیشینیان برای آن چاره اندیشی می‌کرده‌اند. نه تنها بر سر راه کاروان ساختمان‌های زیبا و بزرگ کاروانسرا برای آسایش کاروان قرار داشته بلکه در کنار آن آب‌انبار هم می‌ساختند تا برای پخت‌وپز و رفع تشنگی در گرمای تابستان، از آن استفاده کنند.

چاره‌اندیشی نه‌تنها در گستره چاپارخانه و عبور کاروان بلکه برای کشاورزی نیز در کشور ما پیشینه‌ای اندیشمندانه داشته است. با تنبوشه‌ها و کوزه‌های پرآب فرودرزمین و با نم و رطوبت تراوش‌شده از کوزه‌ها، درخت و گیاه رشد داده و با باغ‌های دل‌انگیز میوه، محیط را سرسبز می‌کرده‌اند. از سویی با حفر قنوات از ژرفای زمین آب به دست می‌آورده‌اند که در این مورد نیز اگر خوب بنگریم پیشینیان آینده‌نگر بوده‌اند.  از یادگارهای به‌جامانده از گذشته کهن چنین پیداست که نیاکان ما با آینده‌نگری زندگی را زیباتر کرده و دارای محیط زیست سالم نیز بوده‌اند. در روزگار کنونی با تغییرات آب‌وهوا روی کره‌زمین، برای نگهداری از محیط زیست و استفاده بهینه از امکانات زندگی در کشور کوهستانی ایران که ناحیه‌های گرم بر نواحی سردسیر آن می‌چربد، باید بیشتر کوشش شود.

دلواپسی برای محیط زیست و بهترکردن زندگی و استفاده بهینه از طبیعت و دوری از تخریب آن جزیی از فرهنگ دیرپای مردم ایران بوده اما در دهه‌های اخیر ما مردمی شده‌ایم که تیشه به ریشه خود می‌زنیم و دیگر دلواپس محیط زیست و میراث فرهنگی و پیشینه نیاکانی نیستیم.

با چرخش روزگار و پیدایش تکنولوژی، خیلی از کشورهای جهان به تلاش برای پربار‌ترکردن زندگی و تکامل و پیشرفت در راستای آبادانی دست زده و در کنار آن برای حفاظت از محیط زیست نیز بی‌دریغ تلاش کرده‌اند.

در این میان کشور استرالیا بیشتر از کشورهای دیگر مصمم بر نگهداری از محیط زیست بوده و مردم استرالیا با داشتن کویر فراخ در سرزمین گسترده خود نه‌تنها از محیط زیست بلکه از ساختمان‌ها و آثار ملی نیز با نم دل مواظبت می‌کنند. اما در ایران کار به‌گونه دیگری بوده و با دارابودن ساختمان‌ها و آثار باستانی چندهزارساله هرروز تیشه بر پیشینه زده می‌شود و کسی دلواپس میراث ملی و محیط زیست نبوده و نیست.

اگر ملت استرالیا با تمام وجود از میراث خود و از هنر بومی «اوریجینال» از جمله نقاشی و سنگ‌نگاره‌های بومی‌ها، با نم دل نگهداری می‌کنند اما در ایران به‌جای بالابردن فرهنگ حفاظت از میراث نیاکانی و بالابردن فرهنگ نگهداری از محیط زیست، سرچشمه‌های اندیشه‌های آینده‌نگری را در مورد آب‌وهوا در کشور کور کرده‌اند و تاکنون به‌دلیل پایین‌بودن دانش و کارشناسی، با ریخت‌وپاش‌های وحشتناک، دست به هر کاری زده شده نتایجی منفی در بر داشته است.

وجود ۵۰۰ سد در کشور

نمونه آن دارابودن ٥٠٠ سد آب در کشور و آسیب به اکوسیستم طبیعی کشور و خالی‌کردن ذخیره آب‌های زیرزمینی و پس از آن خشکیدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌های ایران است که عروس زیبایی چون اصفهان در سوگ زاینده‌رود می‌نالد و اهواز نیز در کنار آپادانا و دانیال و نیایشگاه ایلامی چغازنبیل در خوزستان بیخ گوش دجله و فرات، برای مرگ کارون مویه می‌کند.

ایران کشوری در خاورمیانه است که پیشینه‌ای به درازای پیدایش انسان روی زمین دارد. اگر نیاکان ما در مورد آب‌وهوا و نیاز روزمره مردم به آبادانی، آینده‌نگر بوده‌اند اما پس از پایان جنگ ایران و عراق، ما به‌جای سازندگی و زیرساخت‌های حیاتی و تامین آب برای خود و آیندگان، به ریخت‌وپاش پرداخته‌ایم و فرهنگ پاروکردن پول و سرمایه‌های بادآورده را در جامعه گسترش داده، نگران آب و تغییرات آب و هوایی نبوده‌ایم و خود را به دست تقدیر سپرده و زندگی را از محتوا تهی کرده و هریک گناه را بر گردن دیگری انداخته‌ایم.

بی آبی و تغییرات جوی، دلهره بشر امروزی

امروز زنگ‌خطر بی‌آبی و تغییرات جوی و محیط زیست از دلهره‌های بشر در سراسر جهان شده است. جنگ‌های دل‌خون‌کننده در آینده احتمالا نه برای نفت بلکه برای آب خواهد بود و هرچه‌زودتر باید برای آن راهی درست و اندیشمندانه جست‌وجو کرد.

کمبود آب نه‌تنها ایران بلکه همه کشورهای خاورمیانه را نیز با دردسری بزرگ روبه‌رو خواهد کرد و از هم‌اکنون نزدیکی برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به کشور کوهستانی ایران برای تامین آب است. حتی در گذشته‌ای نه چندان دور نیز مردم حاشیه خلیج‌فارس با لنج و حمل آب از بندر لنگه آب آشامیدنی خود را تامین می‌کرده‌اند.

در روزگار کنونی نیز کویت، قطر و امارات با راهنمایی اندیشمندان غیربومی جهانی، به نزدیکی خود با ایران برای از سر گذراندن این خطر پی برده‌اند.

مساله آب در شبه قاره استرالیا نیز به دقت پیگیری می‌شود. اما در ایران تخریب جنگل‌ها و منابع آب و دریاچه‌ها و تالاب‌ها اتفاق افتاده و گوش کسی بدهکار نبوده و میلیاردها دلار از ثروت همگانی را با ریخت و پاش بر باد فنا داده‌اند و به گذشته که نگاه می‌کنیم، می‌بینیم پیشینیان دلواپس امروز بوده‌اند اما امروز کسی در فکر چاره‌جویی برای فردا و آیندگان نبوده و نیست.

آب انبارهایی در شهرهای شمالی ایران

در گذشته نه‌تنها همه مناطق گرم و جنوبی ایران که همچون استرالیا در دل خود کویری فراخ دارد بلکه برخی از شهرهای شمالی ایران نیز دارای آب‌انبار بوده‌اند. آب‌انبار میرزا مهدی مازندران یکی از آب‌انبارهای شمال کشور، در شهر ساری است.

از پرآوازه‌ترین آب‌انبارهای شهرهای سراسر ایران می‌توان از آب‌انبار نیک‌شهر در استان سیستان‌وبلوچستان، آب‌انبار تاریخی ارگ بم و علی مردان‌خان کرمان، آب‌انبار شش بادگیری و آب‌انبار تکیه امیر چقماق در حاشیه کویر در شهر یزد، حاج‌کاظم، سردار کوچک، مولاوردیخانی و مسجد جامع و سردار بزرگ در شهر قزوین، پایتخت دوم روزگار صفوی نام برد. در خراسان شمالی نیز آب‌انبار صفی‌آباد ورق زرین دیگری از کتاب آبادانی و آب‌انبار در کشور است که مردم و معماران آن روزگار برای جلوگیری از فاسد شدن آب در انبار، چاره‌جویی می‌کردند که اشاره به آن در مجال این نوشته کوتاه نیست. آب‌انبار «کل» در شهرستان گراش لارستان در استان فارس نیز دارای طرح معماری در خور توجه است چون به‌گونه‌ای ساخته شده که تا مدت‌ها آب آن قابل مصرف بوده و هنوز این آب‌انبار پابرجاست.

آب انبارها نشان‌دهنده تلاش همگانی برای بهتر کردن زندگی و تامین آب در گذشته است

 در جنوب کشور نه‌تنها شهرستان گراش و شهر اوز در لارستان فارس، بلکه شهرهای استان بوشهر و هرمزگان نیز دارای آب‌انبارهای بی‌شماری هستند که نشان‌دهنده تلاش همگانی برای بهتر کردن زندگی و تامین آب در گذشته بوده است. کسانی که از جاده‌های حاشیه آب‌های خلیج‌فارس از بوشهر به بندرعباس، مرکز هرمزگان، سفر کرده‌اند شاهد آب‌انبارهای بسیاری بر سر راه هستند که هنوز هم از آنها در خشکسالی و فصل تابستان برای پرندگان و حیوانات استفاده می‌شود.

این آب‌انبارها با طرح‌های متفاوت و گنبدهای سفید در حاشیه شهرها ساخته شده‌اند. بر فراز برخی از آب‌انبارها، بادگیر نیز قرار دارد که از طرح‌های بسیار زیبا و بومی مناطق گرم برای خنک نگه داشتن آب بوده است؛ نمونه‌هایی از هزاران آب‌انبار در سراسر شهرها و استان‌های کشور است که با رشد و توسعه شهرها، هم‌اکنون می‌شود با مرمت آب‌انبارها برای میراث فرهنگی و گردشگری درآمد به دست آورد. آب‌انبار در خیلی از کشورهای جهان برای نیاز همگانی ساخته می‌شده است. در کشورهای باستانی ایران، یونان، روم و مصر، آب‌انبار جای مناسبی برای ذخیره آب بوده است. از کهن‌ترین نمونه‌های تاریخی آب‌انبار در ایران همان‌گونه که پیش از این گفته شد، می‌توان به محوطه چغازنبیل در نزدیکی شهر شوش در استان خوزستان اشاره کرد که سه‌هزارو٥٠٠ سال پیشینه دارد.  از آغاز استیلای اروپاییان بر استرالیا، در همه جای کشور با درنظرداشتن افزایش جمعیت برای ساختن برکه و آب‌انبار تلاش می‌شده است. در استرالیای‌جنوبی آب‌بند و برکه‌های بسیاری در دو سده گذشته به مرور ساخته شد که قدیمی‌ترین آنها برکه «هوپ والی» در ١٨٧٣ میلادی به پایان رسید و دارای گنجایش دوهزارو٨٤٠ مگالیتر آب بود. برکه «باروسا» که ساخت آن از ١٨٩٩ آغاز و در سال١٩٠٢ پایان یافت، گنجایش چهارهزارو٥١٥ مگالیتر آب را داشت. برکه «بیتالو» با گنجایش سه‌هزارو١٨٠ ساخت آن در سال١٨٨٦ آغاز و در سال١٨٩٠ پایان یافت و برکه «یان یه آن» در سال١٨٥٧میلادی ساخته شده است.

تلاش ۲۰۰ ساله استرالیا برای مقابله با خشکسالی و بی آبی

با کویر گسترده در مرکز سرزمین پهناور استرالیا، از دیرباز برخی نقاط با خشکسالی روبه‌رو بوده که در تاریخ ٢٠٠ساله این کشور، دولت‌هایی که بر سر کار آمده‌اند دست به طرح‌های بسیاری برای زدودن خشکسالی و بی‌آبی زده‌اند. در روزگار کنونی، استرالیایی‌ها تجربیات بسیار خوبی در این مورد دارند. آب‌انبار محله «پادینگتون» سیدنی که هم‌اکنون در میان ساختمان‌های تاریخی، به‌عنوان یکی از میراث‌های زیبای شهر به ثبت رسیده، از آب‌انبارهایی است که در سال ١٨٦٦ آقای «ادوارد بل» ساختن آن را آغاز و در ١٨٧٨میلادی پایان یافت. در سال‌های نخست سده بیستم، پس از راه‌افتادن آب لوله‌کشی، آب‌انبار «پادینگتون» سال‌ها متروکه ماند و پس از آن در آنجا یک گاراژ و جایگاه بنزین قرار داشته است. پس از مدتی دوباره متروکه ماند تا اینکه معمار خوش‌ذوق «تونکین زالیکا گریر» همراه با «جیمز ماتر دیلانی دیزین» آن را به‌گونه‌ای زیبا بازسازی کردند. در سال٢٠٠٩ نشان ملی به طراحی بومی آن داده شد و هم‌اکنون بازدید از آن برای همگان آزاد است. این آب‌انبار جای مناسبی برای هنرمندانی  که در عرصه نقاشی، طراحی و فیلم فعالیت می‌کنند، است که همیشه از آنجا برای هنرآفرینی خود استفاده و نمایشگاه‌هایی برگزار می‌کنند و جای مناسبی برای خلق آثار تاریخی و مطالعه کتاب و گردش آخر هفته است. آب‌انبار «پادینگتون» از مصالح ساروج و سنگ و آجر ساخته شده و دارای طاق‌های قوسی و ستون‌هایی از چوب است که به‌دلیل مهارت مرمت‌گر و آشنایی با معماری هم عصر این آب‌انبار، نماهایی از برخی از ساختمان‌های تاریخی در جهان را در خود دارد. مرمت‌گر با استفاده از مصالح امروزی از جمله کانکریت و بیم آهنی، آب‌انبار را با دوام و به زیبایی باغچه آن افزوده است. به‌گونه‌ای که نمای آن با ساختمان پست و تلگراف در آن سوی خیابان که در سال١٨٨٥میلادی ساخته شده به‌همراه تالار شهر در نزدیکی آب‌انبار که تاریخ ١٨٩٠میلادی را بر خود دارد نیز تا حدودی هماهنگ و با نرده‌ها و سبکی زیبا در خیابان «آکسفورد»، به زیبایی محله پادینگتون در مرکز شهر افزوده است.  ستون‌های بلوطی آب‌انبار «پادینگتون» یادآور ستون‌های کاخ خلفای عرب‌الحمبرای اسپانیا و عکس ستون‌ها در حوض به‌همراه ستون پایه‌ها نیز یادآور چهل‌ستون و هشت‌بهشت روزگار صفوی اصفهان بوده و بیننده را به یاد ساختمان‌های روزگار اکبرشاه در هند نیز می‌اندازد. فراتر از آن نمای کنونی زیبای آب‌انبار «پادینگتون» ذهن بیننده را به یادآوری آمیخته‌ای از نمای حمام‌های باستانی غرب آسیا و حمام‌های رومی «کاراکالا» فرو می‌برد و از سویی نشانه‌ای از باغ باستانی بابل را نیز در خود دارد. نگارنده بر این باورم که طعم و بوی معماری حوض و ستون‌های چوبی روزگار صفوی و طاق‌های قوسی روزگار قاجار در ایران، بیشتر از هرچیز در زلال آب‌انبار و حوض‌های باغچه پادینگتون سیدنی موج می‌زند.

منبع:  روزنامه اعتماد