سایه روشن هلدینگ زعفران

در همین خصوص پروژه انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی، استان خراسان و مشهد کلید خورد.  اگرچه این آب گران است و بنا به اذعان مدیران این پروژه، قیمت هر مترمکعب آبی که سرانجام به مشهد می‌رسد حدود ۳ دلار است. مجریان طرح و مسئولان استانی برای اقتصادی کردن این طرح و تامین هزینه های آن راهکاری اندیشیده اند : «مقرر است در تابستان، آب برای مصارف شرب و صنعت استفاده شود و به صورت ۱۰۰ درصد در اختیار نیازمندان روستا و شهر باشد، ضمن آن که تامین آب صنایع آب بر استان از جمله مجتمع های سنگ آهن و فولاد نیز در همین حوزه دیده شده است.

اما به دلیل گران بودن هزینه این آب انتقالی، در فصل زمستان از آن برای تولید محصول پر بازده زعفران استفاده خواهد شد، با این توضیح که یک هلدینگ بزرگ در استان مسئولیت این کشت را عهده دار خواهد شد». این همان موضوع مورد بحث است که با دفاعیات و انتقادهایی همراه است. مدافعان طرح کشت ۳۰ هکتاری زعفران آن را طرحی اقتصادی و بسیار مفید ارزیابی می کنند و منتقدان، اجرای آن را زمینه ساز نابودی زعفران کاران خُرد استان می دانند.

توضیحات مجری طرح انتقال آب

نماینده شرکت «مجری طرح انتقال آب دریای عمان به شرق کشور» درباره دلایل و اهداف اجرای این طرح به «خراسان رضوی» می‌گوید: در طرح انتقال آب دریای عمان، موضوع رونق اقتصادی راهگذر شرق کشور یک اصل مهم است. از سویی هزینه اجرای هر یک از خطوط انتقال آب دریای عمان با حجم ۲۵۰ میلیون مترمکعب در سال معادل چهار میلیارد دلار برآورد شده است. در مجموع قرار است سه خط با حجم انتقال ۷۵۰ میلیون مترمکعب آب در سال، در این طرح اجرا شود. هزینه انتقال هر مترمکعب آب در این پروژه نهایتاً حدود ۳ دلار برای خراسان رضوی است. با توجه به تمام محاسبات انجام ‌شده، سودآوری این پروژه در یک بازه زمانی برای سرمایه‌گذار حدود ۱۸ درصد است.

کشت زعفران، طرحی اقتصادی برای زمستان

«علی عبداللهی» طرح کشت زعفران را یکی از زیرپروژه های طرح توسعه راهگذر شرق کشور بیان می کند و می‌افزاید: ظرفیت سنجی خطوط انتقال آب دریای عمان بر اساس پیک مصرفی تابستان طرح‌ریزی‌شده است. از سویی در فصل زمستان، به دلیل کاهش مصرف آب و بارندگی‌های فصلی، میزان مصرف آب کاهش خواهد یافت و بخشی از ظرفیت خطوط انتقال آب دریای عمان به مدت ۳ تا ۴ ماه خالی خواهد ماند که می‌توان برای استفاده از آن طرح‌هایی را اجرا کرد. وی ادامه می دهد: بر اساس مطالعات انجام‌شده، مشخص شد تنها محصولی که فقط در دوره زمستان به آب نیاز دارد و دارای صرفه اقتصادی هم هست، زعفران است. زیرا هر محصول دیگری را انتخاب کنیم مجبوریم در تابستان نیز برای تأمین آب مورد نیاز آن هزینه کنیم.

۸۸ درصد سودآوری در ۵ سال

این سوال هم مطرح است که آیا کشت زعفران با آبی که قیمت هر مترمکعب آن ۳ دلار است، صرفه اقتصادی دارد؟ نماینده شرکت مجری طرح انتقال آب دریای عمان به شرق کشور، در پاسخ به این سوال می گوید : مازاد آب دوره زمستان این طرح حدود ۴۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است و برای استفاده از این ظرفیت، طرح ۳۰ هزار هکتاری کشت زعفران را به پروژه انتقال آب دریای عمان اضافه کردیم. مهم‌ترین مزیت این طرح سودآوری آن است که در بازه زمانی ۵ ساله اجرای طرح بیش از ۱.۸ میلیارد دلار برای سرمایه‌گذار سودآوری قابل توجهی خواهد داشت. چند فاکتور در اقتصاد زعفران وجود دارد؛ اول این که ارزش اقتصادی هر کیلو زعفران ۱۰۰۰ دلار است.

نکته دیگر این که در کشت‌های سنتی این محصول، معمولاً به ارتقای بهره‌وری توجهی نمی‌شود و بین ۴ تا ۱۰ تن زعفران از هر هکتار برداشت می‌شود درحالی‌که طبق مستندات جهاد کشاورزی، سال گذشته در برخی مزارع کشت این محصول با استفاده از شیوه نوین، حدود ۴۰ تن زعفران از یک هکتار برداشت ‌شد.

وی می‌افزاید: در طرح کشت زعفران، شیوه نوین آبیاری زیرسطحی اجرا خواهد شد و متوسط برداشت زعفران در هر هکتار حدود ۱۱ تن خواهد بود. البته قیمت نهایی هر کیلو زعفران در این طرح همان ۱۰۰۰ دلار خواهد بود. از سویی در کشت زعفران معمولاً در یکی، دو سال اول هزینه‌ها بالا خواهد بود اما در سال‌های سوم تا پنجم اجرای طرح، هیچ هزینه‌ای متصور نیست و تمام هزینه‌ها سرشکن خواهد شد و سود سرمایه‌گذار در پایان دوره ۸۸ درصد خواهد بود.

اجرا در گناباد، اشتغال زایی برای ۴۱ هزار نفر

عبداللهی ادامه می‌دهد: این میزان سود تنها در حوزه کشت زعفران است درحالی‌که حوزه‌های فراوری، بسته‌بندی و صادرات این محصول هم مقوله‌ای بسیار توجیه‌پذیر وسود آور است.

علاوه بر این، در قالب اجرای این طرح برای حداقل ۴۱ هزار نفر اشتغال ایجاد می‌شود و جذابیت سرمایه‌گذاری در پروژه انتقال آب دریای عمان را دو چندان می‌کند. وی بابیان این که این طرح بناست در حوزه شهرستان گناباد اجرا شود، می‌گوید: دلیل انتخاب گناباد، وجود اراضی ملی برای اجرای طرح، ارزان‌تر بودن هزینه تأمین آب نسبت به شهرهای شمالی‌تر استان و جایگاه این شهرستان در حوزه کشت زعفران است.

اجرای طرح آزمایشی در ۲ مزرعه برای سنجش میزان آب بری

عبداللهی درباره میزان آب مورد نیاز هر هکتار زعفران در این طرح نیز می‌گوید: بر اساس برآورد جهاد کشاورزی، برای کشت هر هکتار زعفران به روش سنتی ۳ هزار مترمکعب آب لازم است که این رقم بسیار بالاست. برای همین فعلاً به‌صورت آزمایشی در دو مزرعه ۱۰۰ هکتاری و ۳ هزار هکتاری به روش زیرسطحی زعفران کاشته شده است تا میزان دقیق مصرف آب در طرح ۳۰ هزار هکتاری مشخص شود. اما باید توجه داشت آب دریای عمان از خارج حوزه به استان منتقل می‌شود و از ظرفیت آبخوان‌های استان استفاده نمی‌شود بلکه این آب به ظرفیت آبخوان‌ها افزوده خواهد شد. از سوی دیگر، این آب بازچرخانی می‌شودلذا قیمت نهایی هر مترمکعب آب برای کشت زعفران حدود ۱.۵ دلار خواهد بود.

خُرده مالکان می توانند سهام دار شوند

سوال مهم دیگر این است که اجرای چنین طرحی در وسعت ۳۰ هزار هکتار در استانی که ۷۵درصد اراضی آن خرده مالکی است، چه تأثیری بر کار زعفران کاران خُرد خواهد داشت؟ عبداللهی در این خصوص می‌گوید: در منطقه گناباد کشت زعفران در حد بسیار خُرد است و نیروی انسانی بسیاری محدودی در این زمینه فعالیت می کنند بنابراین وقتی یک طرح کشت صنعتی در وسعت ۳۰ هزار هکتاری ایجاد شود و آن‌هم بدین‌صورت که خود خُرده‌مالکان می‌توانند در آن سهام دار شوند، بدون شک باعث ارتقای بهره‌وری کشاورزی در این منطقه خواهد شد و علاوه بر این که سود بیشتری را عاید کشاورزان خواهد کرد، موجب تقویت اقتصاد کشاورزی منطقه نیز خواهد شد.

تجربه خوب کشت پسته در کرمان

وی تأکید می‌کند: درواقع تجربه کشت‌های صنعتی مانند کشت پسته در کرمان نشان می‌دهد این موضوع باعث تقویت بخش کشاورزی و ارتقای بهره‌وری حتی در کشاورزی‌های خرده مالکی خواهد شد.یکی دیگر از دغدغه‌ها این است که آیا اجرای چنین طرحی و تأثیر آن بر خرده مالکی، منجر به تشدید مهاجرت و خالی شدن روستاهای منطقه و توسعه حاشیه‌نشینی  شهرهای بزرگ نخواهد شد؟ عبداللهی دراین‌باره مدعی می‌شود: همان‌گونه گه قبلاً ذکر شد تجربه کشت صنعتی پسته در استان کرمان نشان می‌دهد محصولی مانند زعفران ظرفیت اشتغال‌زایی بسیاری دارد و می‌تواند باعث جذب مهاجران و مهاجرت معکوس شود.

لذا این طرح هیچ ضربه‌ای به کشاورزی خرده مالکی نخواهد زد و حتی باعث ایجاد اشتغال پایدار در منطقه خواهد شد. وی می‌افزاید:  از سوی دیگر این طرح در اراضی ملی اجرا خواهد شد و هیچ تأثیری بر دیگر محصولات نخواهد داشت و در واقع فعالیت و کشت این محصول در دوره‌ای انجام می‌شود (زمستان) که هیچ تداخلی با کشت دیگر محصولات نخواهد داشت.

بازار جهانی آمادگی تولید این میزان زعفران را دارد

عبداللهی درباره این که آیا بازار کشش و پذیرش اضافه شدن یک‌باره ۳۰ هزار هکتار به اراضی زیر کشت زعفران در استان و تولید این میزان زعفران را خواهد داشت یا خیر نیز می‌گوید: با اضافه شدن این اراضی به سطح زیر کشت زعفران، میزان ورود زعفران به بازار دو برابر خواهد شد.

خطر ضربه سنگین به کشاورزان خُرده مالک

اما در آن سوی ماجرا، حرف های دیگری مطرح می شود و نایب رئیس شورای ملی زعفران نقدهای جدی را به آن وارد می داند. «غلامرضا میری» در گفت وگو با خراسان رضوی اظهار می‌کند: زندگی بیشتر کشاورزان مناطق جنوبی خراسان وابسته به کشت زعفران است، بنابراین اگر تنها به افزایش سطح زیر کشت و تولید توجه شود و بازار مصرف آن در حوزه‌های مختلف و شرایط فراوری آن را فراهم نکنیم، به کشاورزان خرده‌مالک و سنتی که تمام زندگی آن‌ها وابسته به این محصول است، ضربه سنگینی وارد خواهد شد. وی می افزاید : بازار کشش تولید مازاد زعفران در شرایط فعلی را ندارد، درواقع ما هم اکنون در ۲۳ استان با توسعه کشت زعفران روبه رو هستیم و در حالت عادی تا پنج سال دیگر، تولید زعفران دو برابر خواهد شد. در این شرایط اگر علاوه بر وضعیت موجود، ۳۰ هزار هکتار دیگر را اضافه کنیم، خواهیم دید به‌هیچ‌وجه بازار کشش این میزان تولید را نخواهد داشت و طبیعتا در چنین وضعیتی، کشاورزان خُرد آسیب خواهند دید.

امسال تولید زعفران ۱۰۰ تن افزایش می یابد

وی می‌افزاید: امسال تولید زعفران در کشور به ۵۰۰ تن خواهد رسید و نسبت به سال گذشته افزایش ۱۰۰ تنی خواهد داشت. لذا اگر بناست طرح کشت زعفران آن هم در وسعت چند ‌هزار هکتار اجرا شود، باید همزمان طرح‌های فراوری و حوزه‌های مرتبط با تولید زعفران نیز ایجاد شود و توسعه پیدا کند. در واقع نمی‌توان بدون ایجاد زمینه‌ها و بازارهای جدید، افزایش تولید زعفران داشته باشیم. رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران استان تأکید می‌کند: درست است که بازار جهانی ممکن است پذیرای این میزان کشت باشد اما نباید توسعه کشت این محصول در کشورهایی مانند چین و آمریکا را نادیده گرفت.

شاید در ۵ سال آینده آب ۱.۵ دلاری به‌صرفه باشد

وی درباره به‌صرفه بودن کشت این محصول با آب انتقالی و هزینه ۱.۵ تا ۳ دلاری برای هر مترمکعب نیز می‌گوید: محصول زعفران از مهرماه تا اردیبهشت‌ نیازمند آبیاری است زیرا شرایط اقلیمی و خشکسالی، بارش‌ها را کاهش داده است و درنتیجه این محصول در این دوره زمانی به آبیاری نیاز دارد.

اگرچه امکان دارد تا پنج سال دیگر که قرار است این طرح اجرایی شود، قیمت آب به‌گونه‌ای تغییر کند که هزینه ۱.۵ دلاری برای هر مترمکعب کاملاً به‌صرفه باشد. وی درباره میزان برداشت زعفران در هر هکتار نیز می‌گوید: با توجه به این که ما سابقه برداشت ۴۰ کیلو زعفران در هکتار را تجربه کرده‌ایم و تقریباً در سال اول کمترین برداشت محصول و در سال‌های سوم و چهارم بالاترین میزان برداشت را خواهیم داشت لذا این که بیان می‌شود می‌توان به‌طور میانگین ۱۱ تن زعفران در هکتار برداشت کرد، دور از تصور نیست.

رئیس جهاد کشاورزی : بعد از پایان مطالعات اظهارنظر می کنیم

ضلع دیگر ماجرا، وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی کشت این محصول است. به همین دلیل نظر رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی را هم درباره طرح کشت ۳۰ هزارهکتاری زعفران جویا شدیم، هر چند که او معتقد است بعد از پایان مراحل تهیه و تدوین و مطالعات کارشناسی درباره این طرح، اظهارنظر خواهد کرد. «محمدرضا اورانی» در گفت وگو با خراسان رضوی از اظهارنظر مستقیم درباره طرح کشت زعفران خودداری می‌کند اما درباره میزان مصرف آب هر هکتار زعفران می‌گوید: درکشت سنتی هر هکتار زعفران به طور متوسط به ۴۵۰۰ مترمکعب آب نیاز است و در کشت های نوین، میزان مصرف به ۳ هزار مترمکعب خواهد رسید اما با توجه به نوع خاک و نوع کشت، میزان مصرف آب متفاوت خواهد بود.  البته اورانی پیش از این در نشستی تخصصی بررسی این طرح نکاتی را مطرح و اظهار کرده بود : در ۷۵ درصد بهره برداران استانمان خرده مالک هستند و طبیعتا اگر کارشان توفیقی نیابد، عمده مهاجران به حاشیه شهرها را تشکیل می دهند.

بحث داغ در اتاق مشهد

بخشی از صحبت های کارشناسان و مسئولان در    جلسه ای که در اتاق مشهد برگزار شد

خرید آب توسط هلدینگ زعفران یا از طریق فروش سهام

اسدی، مدیرعامل شرکت تابش: کل سرمایه‌ گذاری برای طرح انتقال آب ۳.۹ میلیارد دلار است. برای این منظور حدود سه میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی وام دریافت خواهد شد و ۹۷۵ میلیون دلار نیز آورده سرمایه‌گذاران است. شرکت از دو طریق می‌تواند مشارکت لازم را جلب کند؛ روش اول این که هلدینگ تولید زعفران، خرید تضمینی آب را انجام دهد که تقریبا ۴۱ میلیون متر مکعب آب (برای نیاز ۳هزار هکتار) را از خط انتقال در سال خریداری می‌کند. در واقع این شرکت باید دوسال آب را خریداری کند که مقدار آن به ۸۳ میلیون متر مکعب می رسد و هزینه آن ۲۵۰ میلیون دلار برآورد می شود. سهم هر هکتار نیز در روند خرید تضمینی آب، ۱۰ هزار و ۸۳۳ میلیون دلار است. روش دوم خرید سهام است که براساس آن مقدار سهم زعفران از کل آب در شرکت تابش  ۱۶.۶۷ درصد است و سهم شرکت نگین تابش رضوی ۱۶۲ میلیون و ۵۰۰هزار  دلار خواهد بود.

مختصات اقتصادی مدنظر قرار گیرد

علی شریعتی مقدم، عضو  اتاق مشهد: در مسیر اجرای چنین طرح  هایی باید مختصـــات اقتصــادی محصــول زعفران هم مد نظر قرار گیرد. ۴۰۰ تن زعفران تولیدی (که در سال آینده به دلیل شرایط آب و هوایی میزان آن افزایش می یابد) همین حالا بیشتر از نیاز بازار است. بحث دیگر متوجه بهای تمام شده این محصول است، در گذشته کشاورزان از آب رایگان استفاده می‌کردند اما حالا برای استفاده از آب ۳ دلاری باید فرهنگ‌سازی شود.

ابهامات سرمایه گذاران رفع شود

محمدحسین روشنک، عضو هیئت نمایندگان اتاق مشهد : اصل طرح مورد استقبال است و با تمام توان در حوزه تشکل بخش خصوصی از آن دفاع می‌کنیم  اما باید برنامه ریزی موثری صورت گیرد تا مقدار مصرف این محصول به چند برابر میزان فعلی برسد و بازدهی ایجاد کند. .. . اگر شرکت «نگین تابش شرق» چرخ پنجم مجموعه «تابش» باشد، طبیعتا کمتر کسی برای سرمایه‌گذاری اعتماد می‌کند و این جایگاه باید تقویت شود تا سرمایه گذاران به اعتبار آن، پا پیش بگذارند. سوال دیگر آن که، اگر امتیازی برای این طرح اعلام شده، سهم نگین تابش چقدر خواهد بود؟

نگرانی از مهاجرت زعفران کاران به حاشیه شهرها

فرشید منوچهری، دبیر شورای ملی زعفران : به نظر می رسد هدف باید به جای ارائه برنامه ها و پیشنهادهای درمانی و به دور از دسترس و واقعیت، ابتدا حفظ وضع موجود و تثبیت کشاورزی فعلی، براساس محاسبات هزینه و فایده باشد. انتقال آب از دریای عمان به استان باید زندگی و کسب و کار زعفران‌کاران موجود را حفظ کند، نه این که عامل از بین رفتن کشاورزی خرده پا و مهاجرت فعالان این عرصه به حاشیه شهرها شود. از سوی دیگر، قیمت تمام شده آب و مدیریت توزیع آن نیز باید مشخص و زیرساخت های لازم نیز به موازات اجرای پروژه، فراهم شود. طبیعی است با آب گران دیگر اجرای سیستم غرق‌آبی مفهومی نخواهد داشت. علاوه بر این، باید امکان رقابت استفاده کنندگان از این آب را در مقایسه با سایر تولیدکنندگانی که آب ارزان تر دریافت می کنند، فراهم کنیم.

بخشی از ارقام با تجربیات ما سازگار نیست

سید علی حسینی عضو شورای ملی زعفران : بحث ما روی اعداد و ارقام درباره کشت زعفران توسط یک هلدینگ بزرگ است. بخشی از این ارقام با تجربیات ما به عنوان فعالان این عرصه سازگار نیست. زمانی که صحبت از آب مصرفی حدود ۳ هزار متر مکعب در سال برای تولید زعفران و میانگین برداشت نیز ۱۱ کیلوگرم برآورد می شود، می توان به صراحت گفت که کار ناشدنی است. افرادی که رکورددار برداشت زعفران هستند، مزارعشان تراکم بیشتری دارد و آبیاری و تغذیه بیشتری انجام می‌دهند. در هر متر مربع زمین، یک گرم زعفران تولید و از هر پیاز، یک تا سه عدد گل برداشت می‌شود. آب به تنهایی مشکل زعفران را حل نمی‌کند.

اول آب شرب، بعد صنعت و در نهایت کشاورزی

مهدی تقوایی، رئیس گروه هماهنگی امور اقتصادی استانداری : هدف ما توسعه محوری است، نکته مهم این که هم اکنون مجتمع سنگان و فولاد درخواست آب دارند و پس از انتقال آب به استان، اولویت اول ما تامین نیاز شرب و پس از آن تامین بخش صنعت و در نهایت عرصه کشاورزی است. نکته بعد این است که اعضای هیئت موسس باید در نامه ای آمادگی خود را به استانداری اعلام کنند. بحث‌ بازار و توسعه و تنوع آن نیز برای ما حائز اهمیت است. همچنین هیئت موسس باید برای کشاورزی استان برنامه ریزی کند، در بحث سرمایه گذاری نیز در صورتی که از استان کسی داوطلب نشود، از خراسان جنوبی سرمایه گذار جذب خواهد شد.

خراسان : هلدینگ زعفران، اقتصاد زعفران کاران خُرد را تهدید نکند

آن چه در این گزارش به نقل از مجریان طرح و مسئولان مربوط ارائه شد، تا حدودی جزئیات طرح کشت ۳۰ هزار هکتاری زعفران با استفاده از ظرفیت آب انتقالی از دریای عمان طی دوره زمستان را شفاف کرد. طرحی که می تواند مزیت های اقتصادی کم نظیری به همراه داشته باشد و علاوه بر اشتغال زایی و رونق تولید، زعفران خراسان را که با برندهای خارجی و توسط دلالان در دیگر کشورها عرضه می شود، به محصولی جهانی با نام و برند ایرانی تبدیل کند. اما در کنار این مزیت ها، توجه به کشاورزان خُرده مالک و جلوگیری از لطمه دیدن آن ها ، دغدغه مهمی است که باید به آن پرداخت و نگرانی ها درباره آن را رفع کرد. ظرفیت های موجود در استان و تجربه های گذشته دو فاکتور مهمی است که مجریان طرح، سرمایه گذاران و مسئولان دولتی باید بر آن تمرکز داشته باشند.

در شرایطی که به گفته مسئولان جهاد کشاورزی، ۷۵ درصد بهره برداران این صنعت در استان خُرده مالکان هستند، بدون شک نباید خودمان مجری طرحی باشیم که به نابودی این جامعه اقتصادی بینجامد و به تبع آن، پدیده تلخی مانند مهاجرت به حاشیه شهرها تقویت شود. تکرار تجربه های نامبارک اقتصادی نیز موضوعی است که باید از بروز آن جلوگیری کرد، اگرچه جذب سرمایه از هر جایی که باشد اقدام مثبتی است، اما این که سرمایه گذاران بزرگ و دارای شهرت دیگر استان ها برای سود بردن از هلدینگ زعفران به خراسان رضوی بیایند اما صاحبان اصلی این صنعت و سرمایه گذاران خُرد نتوانند در این فرصت اقتصادی مشارکت کنند (مانند آن چه در صنعت فولاد استان با حضور اصفهانی ها رخ داد)، اتفاقی است که باید از آن جلوگیری کرد.