«کاج»همیشه سبز ِ آسیب رسان

با توجه به بررسی ها و تاکیداتی که کارشناسان دارند، کاشت کاج در شهرهای بزرگ در تضاد با منفعت محیط زیست و زندگی و سلامت مردم است. اما در عین حال چندی قبل شهردار خاش از کاشت هزار اصله نهال درخت کاج«توپی»در این شهر خبر داد. به گزارش راه دانا، عبدالمجید تمندانی گفت: تقویت فضای سبز شهری نقش تاثیرگذاری در سلامت روانی شهروندان دارد و برای نخستین بار در تاریخ این شهرستان، یک هزار اصله نهال درخت کاج «توپی» کاشته شد. این موضوع در حالی است که در بیرجند مرکز خراسان جنوبی که صدها هزار درخت کاج وجود دارد دریافته اند کاج می تواند باعث افسردگی یا مانع از رشد دیگر گونه های گیاهی و حتی خشکی زمین شود. در این باره معاون سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری بیرجند اظهار کرد: طرحی با عنوان «طرح جامع فضای سبز» برای بیرجند تعریف نشده است اما با توجه به اقلیم وآب و هوای این شهر مطالعات و تحقیقاتی درباره گونه های گیاهی مقاوم به خشکی و شناسایی گونه های گیاهی در آب و هوای مشابه بیرجند انجام شده است . در تهران هم چهره شهر و بوستان ها و پارک های جنگلی سال هاست که با درختان کاج همنشین است. پارک چیتگر ، سرخه حصار، تلو، لویزان و حتی پارک تقریبا جدید یاسمن فاطمی از جمله این بوستان هاست. اگر چه مدیرعامل سازمان بوستان ها و فضای سبز شهر تهران مدعی است که در رویکرد جدید سازمان بوستان ها و فضای سبز پایتخت تاکید بر آن است که از کاشت گسترده درختان سوزنی برگ از جمله «کاج تهران» خودداری شود. علی محمد مختاری درباره دلایل محدود کردن کاشت سوزنی برگ ها از جمله کاج در فضای سبز شهر تهران توضیح داد: فعالیت های اصلی فضای سبز به کاشت درخت اختصاص دارد. اگر چه در بخش هایی از فعالیت های تولیدی و کشاورزی نیز درخت کاری صورت می گیرد اما در چنین شرایطی نحوه اقدام ماهیتاً با آن چه در فضای سبز انجام می شود متفاوت است و اغلب در این موارد کاشت درختان نیز حالت تک منظوره دارد. به عنوان مثال در باغداری هدف از درخت کاری تولید میوه مرغوب است یا در جنگل کاری ممکن است هدف از درختکاری تولید چوب و الوار و مواد اولیه برای کارخانجات صنایع چوب و کاغذ باشد. در چنین مواردی تلاش می شود مثلاً درختان سریع الرشد کاشته شوند. علی محمد مختاری افزود: اما موضوع درخت کاری در فضای سبز عملاً و عموماً یک فعالیت چندمنظوره و متنوع است. در این جا درختان، هم باید کارا باشند و هم زیبا و هم مقاوم به شرایط محیط شهری، به علاوه مقاوم به آلودگی ها باشند، نیاز به سم پاشی برای مبارزه با آفات و امراض نداشته باشند، آلرژی زا نباشند و بالاخره ضمن ایجاد تنوع زیستی و زیبایی های بصری در طول سال، پیوسته بخشی از منظر زیبای شهری را به وجود آورند. وی تصریح کرد: به همین دلیل است که در ترکیب پوشش گیاهی در بوستان ها طیف وسیعی از درختان، درختچه ها و بوته ها، گیاهان فصلی و حتی گیاهان پوششی ، مشروط به داشتن سازگاری با محیط کاشته می شوند. به طور طبیعی در اقلیمی مانند تهران که دارای چهار فصل کامل است، درختان پهن برگ در پاییز و زمستان عموما بدون برگ هستند و فقط گیاهان همیشه سبز در ترکیب با درختان خزان کننده منظره شهر را دلپذیر می سازند ، از جمله درختان همیشه سبز سوزنی برگ ها هستند که کاشت آن ها در سال های گذشته در فضای سبز شهر یا در عرصه های جنگل کاری پیراشهری یا در بازکاشت و احیای جنگل ها در مناطق جنگلی مورد توجه قرار گرفته است. مختاری با بیان این که امروز اغلب این سوال مطرح می شود که آیا این درختان به علت اسیدی کردن خاک بستر زیرین خود و ایجاد محدودیت نسبتا شدید برای رشد و توسعه پوشش گیاهی کف، می توانند برای کاشت به صورت گسترده مناسب و قابل توصیه باشند؟ خاطرنشان کرد: بدون تردید پاسخ این سوال منفی است. به همین دلیل در رویکرد جدید سازمان بوستان ها و فضای سبز شهر تهران تاکید بر آن است که از کاشت گسترده درختان سوزنی برگ از جمله «کاج تهران» خودداری شود و بدیهی است در رویکرد جدید ، با توجه به محدودیت های منابع آبی و نابه سامانی های اقلیمی، تا حد امکان اولویت در استفاده از گیاهان مقاوم بومی و سازگار با شرایط جدید محیط شهری است، از این رو در کاشت های جدید، سوزنی برگ ها سهم بسیارکمتری خواهند داشت . بر این اساس طی دستورالعمل های ابلاغی به مناطق ۲۲ گانه تاکید شده به هنگام انتخاب نهال برای کاشت از گونه های سازگار با شرایط اکولوژیک مناطق مختلف تهران یا گونه های بومی از جمله بنه ، داغداغان ، زالزالک ، بادام وحشی ، زرشک ، بلوط ، سماق و … استفاده شود . مختاری تاکید کرد: این امر علاوه برسازگار بودن این گونه های بومی با شرایط اقلیمی و آب و هوای تهران ، به حفظ و گسترش رویش گیاهی طبیعی که سرمایه های زنده و ارزشمند این مرز و بوم هستند نیز کمک خواهد کرد .

یک گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران درباره توسعه فضای سبز شهر تهران معتقد است که آن چه تا کنون به اجرا درآمده نه توسعه فضای سبز که «خیانت سبز» بوده است. به باور حسین آخانی استفاده از گونه‌های غیربومی، بتنیزه ‌کردن شهر و در یک کلمه دخالت انسان در روند طبیعی محیط‌زیست، آسیب‌هایی‌است که طی این سال‌ها و در خلال این توسعه رخ داده است. وی اظهارکرد: چمن‌کاری گسترده در تهران آب زیادی لازم دارد و سودی هم برای شهر ندارد. عمده درختان تهران هم که از گذشته وارد شده، خارجی هستند. تا بومی‌سازی‌ فضای سبز تهران فاصله زیادی داریم و لازم است که سازمان پارک‌ها نگاه خودش را تغییر دهد و به ‌گونه‌های موجود بومی که نمونه‌های آن را در قسمت مرکزی پارک پردیسان داریم توجه کند. حتی گونه‌های شمال و جنوب تهران هم به‌دلیل تفاوت هوا، خاک و میزان دسترسی به آب، با هم متفاوت هستند. در دره‌های شمال، بید خودرو وجود دارد و در جنوب، گز که اولی به آب شیرین نیازمند است و دومی به آب شور. وی خاطرنشان کرد: آب‌وهوای تهران مستعد درست‌کردن جنگل به این شکل نیست. ما این جنگل‌های مصنوعی را به زور گیاهانی درست می‌کنیم که رشد خوبی دارند مثل عرعر و اقاقیا. اگر درختی به‌خوبی در تهران رشد می‌کند الزاما به ‌معنای منطبق‌بودن آن با آب‌وهوای تهران نیست. حتی در برف اخیر، بسیاری از گونه‌های کاج تهران به ‌دلیل سنگینی برف، شکسته شد؛ به این دلیل که گونه کاجی که در تهران کاشته می‌شود و به نام کاج تهران هم معروف شده یک گونه مدیترانه‌ای‌است و در جایی رشد می‌کند که برف سنگین وجود ندارد. این ‌گونه کاج با گونه‌ای که در مناطق سردسیر کاشته می‌شود متفاوت است. راه رهایی از این وضعیت، بهره‌مندی از گونه‌های گیاهی منطبق با آب‌وهوای ایران‌وتورانی است که زیبایی‌های خاص خود را دارند. وی در پاسخ به این سوال که استفاده از این گونه‌های غیربومی چه آسیبی به‌ دنبال دارد؟ اظهار کرد: توازن اکولوژیک شهر را به هم می‌ریزد. هجوم سفیدبالک‌ها به تهران، از عارضه‌های ناشی از این اقدام است. این نوع فضای سبز تاثیرات بسیار نامطلوبی روی شهروندان دارد که آلرژی و ورود آفت‌های خارجی از این جمله‌اند. باید قبول کنیم در کشوری خشک هستیم و تصور این که فضای سبز اروپا یا ژاپن را داشته باشیم اشتباه است. از جنوب تهران تا توچال در شمال، تاکنون حدود یک هزار و ۶۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که خیلی‌ها را در توچال می‌بینید اما زیستگاه خیلی از آن ها را تخریب کرده‌اند و به جایشان کاج، سرو و اقاقیا می‌کارند.

در حالی که ایجاد کمربند سبز با رویکرد جلوگیری از خفگی و مقابله با آلودگی شهرها پیش بینی شده است، هم اکنون برخی از شهرها اقدام به کاشت درخت کاج در حاشیه این کمربندها کرده اند که به نظر می رسد به آثار تخریبی خاک و هوا در این گونه گیاهی توجهی ندارند. در همین زمینه جاهد تکیه خواه کارشناس منابع طبیعی می گوید: یکی از مناسب‌ترین و کاربردی‌ترین راه‌ها برای مقابله با آلودگی هوا، افزایش پوشش گیاهی در شهرها و اماکن عمومی و پر رفت و آمد است که نه تنها هیچ‏گونه آثار مخرب زیست محیطی ندارد، بلکه راهکاری در زمینه توسعه پایدار و بهبود کمیت و کیفیت هواست‌.   پیشنهاد می‌شود برای مقابله با توفان‌های گرد و غبار و کاهش آثار آن ها اقدام به ایجاد کمربند سبز در اطراف شهرها شود به گونه‌‏ای که میزان زیادی گرد و غبار را قبل از ورود به داخل شهر جذب کند .

در عین حال کاشت درخت در شهرها به ویژه شهرهایی که با مشکل آلودگی هوا دست و پنجه نرم می کنند از ساده ترین و موثرترین راه هاست. اما مهم است که برای رسیدن به این هدف از کاشت چه درختی بهره ببریم چرا که گونه های مختلف گیاهی در جذب آلودگی هوا عملکردهای مختلفی دارند و توانایی آن ها در جذب کربن موجود در هوا بستگی به ابعاد، سن و پهنه تاج گیاه دارد. به همین دلیل است که باتوجه به شرایط آب و هوایی حاکم در شهر تهران، درختان برگ پهن به دلیل مقاومت و جذب آلایندگی، بیشتر به چشم می‌خورد.به گفته برخی کارشناسان کشاورزی، تمام گیاهان در کاهش آلودگی هوا نقش دارند اما میزان تاثیرپذیری هریک باتوجه به ساختارشان متفاوت است. براساس طرح جامع کاهش آلودگی هوا از سال ۹۱ و توسعه فضای سبز که یکی از بندهای این طرح است، سالانه باید یک متر مربع به سرانه فضای سبز کلان شهرها به ویژه تهران اضافه شود. اما ورود به اجرای این طرح به معنای آن است که باید درختانی متناسب با شرایط اقلیمی مناطق کاشته شوند و در این بین کارشناسان تردیدی ندارند که باید در کاشت درخت کاج به واسطه برخی دلایل ظاهری آن عجولانه اقدام نکرد. یک کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی در این باره با بیان این که کاشت درخت کاج در تمام مناطق مفید نیست اظهار کرد: ممکن است کاشتن درخت کاج برای برخی مناطق توصیه شود اما کاشت آن در بسیاری از مناطق ایران توصیه نمی شود . محسن امینی خاطرنشان کرد: یکی از دلایل رغبت به کاشت درخت کاج سبز بودن دایمی این درخت است در حالی که حتی همین موضوع هم می تواند جنبه منفی ماجرا باشد چرا که طبیعت با چهارفصل زیباست و همین که افراد گذر فصل ها را با زرد شدن، برگ ریزان و گل دادن و میوه دادن و زیبایی درختان ببینند، خود نشان دهنده تنوع در طبیعت و خلق زیبایی هاست.

اما از نظر بروز بیماری های مختلف نیز ایرادهایی به کاشت کاج در شهرهای کشور وارد است، از جمله این که در سال‌های اخیر حساسیت‌های فصلی، آسم و دیگر آلرژی‌ها شیوع زیادی پیدا کرده است و برخی از کارشناسان و متخصصان درخت کاج را عامل این بیماری ها می دانند. درباره این موضوع امینی معتقد است که بر اساس تحقیقات انجام شده، درخت کاج ایجاد کننده بیماری آسم و حساسیت است. وی افزود: درختان کاج، منبع تولید آلرژی‌های شدید هستند و باعث ایجاد بیماری آسم و حساسیت می شوند، تولید اکسیژن نیز توسط برگ‌های سوزنی درخت کاج بسیار کم است. همچنین تولید رطوبت و ایجاد خنکی درختان کاج در هوای اطراف بسیار اندک است و به‌علت وجود برگ‌های سوزنی و سطح تماس کم با هوای محیط، قدرت تصفیه هوا در آن بسیار پایین است، درخت کاج، خاک اطراف خود را اسیدی و در واقع تخریب می‌کند. وی خاطرنشان کرد: برای توسعه فضاهای سبز کشورمان به جای افزایش و تکثیر کاج‌ها باید به سمت افزایش درختان بومی برویم . درختانی همچون گردو، بادام، پسته و توت از درختان میوه دار یا حتی درخت‌های بی ثمر مانند بید مجنون، تبریزی و چنار .

اما در عین حال یکی از شهرهایی که در آن به کاشت کاج تمایل وجود دارد، شهر قم است.  هر چند این اقدام منجر به برخی مخالفت ها هم شده است. به گفته مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری قم دلایل انتقاد از کاشت کاج در قم علمی نیست چرا که درخت کاج بسیار مقاوم و همیشه سبز است،  بیماری بسیار کمی دارد و خوب هم رشد می‌کند.جوادیان با بیان این که باید در طراحی‌های مان از درختان و درختچه‌ها با توجه به نیازمان استفاده کنیم، افزود: گاهی لازم است نارون بکاریم تا سایه‌اندازی داشته باشد. گاهی کاج، توت زینتی، سرو نقره‌ای، زیتون تلخ و هر کدام از گونه‌هایی که در جای خود کاربردی دارند وبسته به عرض و شمالی‌جنوبی بودن خیابان، عرض باغچه، کاربرد خیابان و… می‌توان از این گونه‌ها استفاده کرد. وی اظهار کرد: گاهی یک کارشناس ۲۰ سناریو تعریف و گونه‌ای را برای یک خیابان انتخاب می‌کند. طراحی‌ها در کمیته فنی طراحی که کارشناسان مجرب در آن عضو هستند مجدد بازنگری می‌شود و منتهی به طرح می‌شود. بدون درخت، بهار هم پاییز است. هیچ شهری بدون درخت زیبا نخواهد شد اما باید بپذیریم در یک شهر کویری نمی‌شود با استانداردهای یک شهر سرسبز و جنگلی زندگی کرد .

رئیس انجمن علمی جنگل بانی هم معتقد است که درخت کاج با اکوسیستم ما همخوانی ندارد و غیر بومی محسوب می شود. هادی کیادلیری در گفت وگو با باشگاه خبرنگاران افزود: کاشت این درخت در سطح وسیع بسیار نامناسب است چراکه این درختان گاه دچار استرس و بیماری می‌شوند. وی تصریح کرد: برف و سرمای شدید و غیرطبیعی می تواند تمامی کاج های شهر تهران را از بین ببرد. کاشت درختان کاج به صورت خالص و یکدست، فوق العاده خطرناک است زیرا در صورت طغیان آفت های خطرناک تمامی این درختان دچار مشکل می شوند و سیمای شهر نیز نابود خواهد شد. کیادلیری اظهار کرد: درختان کاجی که در تهران کاشته شده بر خلاف آن چه گفته می شود، فوق العاده آب دوست و آب بَر است و این بهره برداری در حالی است که ما در کلان شهرها و تهران مشکل کمبود آب داریم.

منبع: روزنامه خراسان