امید به داشته‌های حیات به جای تکیه بر آرزوهای آب

در سالهای اخیر فشار به منابع آب زیرزمینی کشور جهت تأمین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف(کشاورزی، شرب و بهداشت، فضای سبز، صنایع و خدمات و …  فزونی یافته است به طوری که آب استحصالی از چاه‌ها بسیار بیشتر از ظرفیت آب تجدیدپذیر آبخوان‌ها بوده و همین امر منجر به نزول سطح آب زیرزمینی در بسیاری از دشتهای کشور و بروز اثرات مخرب از جمله خشکیدن قنوات و چشمه‌ها، پمپاژ آب از اعماق زیاد توسط چاههای عمیق با هزینه برق بالا، شور شدن آب استحصالی از چاهها، بایرشدن زمین‌های زراعی، فرونشست زمین و ایجاد درز وشکاف در تاسیسات و منازل در برخی مناطق و…. شده است.

پیامدهای زیست محیطی و اقتصادی- اجتماعی این موارد برکسی پوشیده نیست به طوری که درحال حاضر از ۶۰۹ دشت کشور بیش از ۳۰۰ دشت که عمده مناطق جمعیتی کشور در آنها واقعند  وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی پیدا کرده‌اند.

استان خراسان جنوبی نیز از این قاعده مستثنی نیست و در حال حاضر از ۴۰ محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی ۱۴ دشت ممنوعه، ۸ دشت ممنوعه بحرانی و ۱۸ دشت آزاد است.

اضافه برداشت‌های خانمان سوز

 مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی می‌گوید: هم اکنون توسط  ۳ هزار و ۲۲۹ حلقه چاه ۸۷۶ میلیون متر مکعب آب از دشت‌های استان برداشت می‌شود که نشان می‌دهد، سالانه ۱۸۵ میلیون مترمکعب اضافه برداشت آب داریم، که این اضافه برداشت‌ها با توجه به کاهش نزولات جوی شرایط آب‌های زیرزمینی استان را به لحاظ کمی و کیفی تحت تأثیر قرار داده است.

امامی با اشاره به شرایط بسیار نگران کننده بارندگی‌ها در سال جاری می‌افزاید: امسال ۶ دشت دیگر استان نیز وارد لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی شد و با این شرایط تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان در عرض یک سال ۴ برابر شده است.

وی درباره این موضوع یادآور می‌شود: علاوه بر کاهش چشمگیر بارندگی‌ها در پاییز تغذیه سفره‌های زیرزمین دشت‌ها نیز به خوبی انجام نگرفته است.

 وی بیان کرد: عدم تغذیه دشت‌ها در مقابل برداشت تعادل سفره‌های زیرزمینی را برهم زده است تا جایی که امروز در برخی از دشت‌های این استان با کاهش ۸۵ سانتی متری آب مواجه شده‌ایم.

باران‌های بی تأثیر

وی یادآور می‌شود: امسال هشت دشت ممنوعه شامل خضری، اسفدن، چاهک موسویه، شاهرخت، سده، نهبندان، سهل آباد و دستگردان تمدید ممنوعیت شد که علت آن افت مستمر سطح آبهای زیرزمینی در آبخوانهای مذکور در طول ۵ سال گذشته بوده است.

امسال ۶ دشت دیگر استان نیز وارد لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی شد و با این شرایط تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان در عرض یک سال ۴ برابر شده است وی دشت‌های طبس، دستگردان، فردوس، بشرویه، خضری و درمیان را جزو دشتهای اضافه شده امسال به لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی عنوان کرده و می‌گوید: تا پیش از این فقط دشتهای سده و سرایان ممنوعه بحرانی بوده است. با این اوضاع هم اکنون از ۴۰ محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی ۱۴ دشت ممنوعه، ۸ دشت ممنوعه بحرانی و فقط  ۱۸ دشت آزاد است.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی به این نکته مهم نیز اشاره دارد که بارندگی در خراسان جنوبی مستمر نیست و از طرفی درصد تبخیر آب به دلیل هوای گرم استان بسیار بالا بوده که این عوامل سبب شده بهره مفیدی از نزولات آسمانی در استان نداشته باشیم.

چه کرده‌اید؟

تمام مصیبتهای وارده بر دل زمین مسئولان را در چند سال اخیر نسبت به موضوع خشکسالی حساس کرده است تا جایی که  در سال ۱۳۹۳ طرح ملی «احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور» در شورای عالی آب تصویب شد که در آن وزارت نیرو با همکاری سایر ارگانهای ذی ربط (به خصوص جهاد کشاورزی) موظف به احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور و حفاظت هر چه بیشتر از آبخوانهای کشور شده است این طرح مشتمل بر ۱۵ پروژه است.

گفته می‌شود رویکردهای غیرسازه ای و طرح تعادل بخشی منابع آب زیرمینی کشور در حال حاضر اصلی‌ترین برنامه وزارت نیرو است.

سؤال اینجاست آیا راهکارها نتیجه مطلوبی را برای زمین و مایه حیات در استانی که خشکسالی تولد ۲۰ سالگی‌اش را گرفته راهگشا بوده است؟

از ابتدای اجرای طرح تعادل بخشی تا کنون در مقابل اضافه برداشت‌ها ۱۰۷ میلیون متر مکعب صرفه جویی به وجود آمده است معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی دراین خصوص به مهر می‌گوید: تمام طرح‌های طرح احیا و تعادل بخشی در این استان و البته آنچه در حوزه اختیارات ما بوده است را با جدیت پیگیری کرده‌ایم.

سعید سروری بیان کرد: حتی با تمام کمبودهای اعتباری از هر راهکاری که به ذهنمان رسیده است برای مهار برداشت‌ها تلاش کرده‌ایم.

وی با یادآوری مواردی که در این طرح در حوزه شرکت آب منطقه‌ای استان است می‌افزاید: از ابتدای اجرای طرح تعادل بخشی تا کنون در مقابل اضافه برداشت‌ها ۱۰۷ میلیون متر مکعب صرفه جویی به وجود آمده است.

وی میزان کاهش برداشت‌ها را ۱۷ درصد عنوان کرده و تاکید می‌کند: با اجرای این شیوه روند تند افت آب‌های زیرزمینی کنترل شده است.

وی با اشاره به اینکه شرایط فرهنگی استان باعث شده در خراسان جنوبی به شدت دیگر استان  درگیر چاه‌های غیر مجاز نباشیم می‌گوید: با پلمپ چاه‌های غیر مجاز نیز ۶ میلیون متر مکعب کاهش حجم برداشت به وجود آمد.

به گفته وی در مقابل رقم ۱۰۷ میلیون متر مکعب کاهش رقم اضافه برداشت‌ها قابل ملاحظه نیست.

وی تقویت گروههای گشت و بازرسی منابع آب درسطح دشت‌های استان، آغازمطالعات الزامات پیاده سازی بازار محلی آب در دشت پایلوت، آغاز عملیات پیاده سازی مدیریت مشارکتی آب زیرزمینی (تشکل آببران)، آغاز عملیات اطلاع رسانی و آگاهی بخشی و فرهنگسازی با استفاده از خدمات مشاور در سطح استان، آغاز پیاده سازی نرم افزارجامع بانک اطلاعات منابع آب (ساماب) در سطح استان، بررسی عملیات اصلاح و تعدیل دبی پروانه چاهها، کنتورگذاری هوشمند و… را ازجمله اقدامات مهم برای اجرای این طرح در استان ذکر کرد.

سروری درباره میزان اعتباراتی که برای این طرح در سال‌های گذشته اختصاص یافته می‌گوید: سال گذشته از ۹ میلیاردی که برای اجرای طرح‌های تعادل بخشی برای استان‌ها تعیین شده بود برای خراسان جنوبی حدود ۸۰ میلیون تومان ابلاغ شد، اما امسال از این مبلغ البته به وسیله اوراق حدود دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان دریافت کردیم.

به گفته وی در خراسان جنوبی هزار و ۹۲۰ چاه کشاورزی وجود دارد که تاکنون برای بیش از هزار و ۶۰۰ چاه کنتور هوشمند به طور رایگان نصب شده است.

کاهش مصرف در بخش کشاورزی

وی تصریح می‌کند: با اجرای طرح‌های تعادل بخشی سال گذشته ۱۴۰ میلیون متر مکعب مصرف آب چاه‌های کشاورزی استان نسبت به سال ۹۲ کاهش داشته است که این سبب شده با وجود تداوم خشکسالی‌ها در ۲ سال گذشته  کسری مخزن نیز کاهش داشته باشیم.

بخش زیادی از سرمایه‌گذاری‌ها در استان که در بخش کشاورزی انجام شده اگر مدیریت نشود از دست خواهد رفت وی بیان کرد: در این راستا کاهش مخزن استان  نیز از ۱۸۵ میلیون به ۱۳۴ میلیون کاهش پیدا کرده است.

وی با بیان اینکه متأسفانه اگر این بحث را مدیریت نکنیم باید شاهد فاجعه در استان باشیم می‌گوید: بخش زیادی از سرمایه‌گذاری‌ها در استان که در بخش کشاورزی انجام شده اگر مدیریت نشود از دست خواهد رفت.

شاید درباره سرمایه گذاری‌هایی که در استان انجام شده به بخش کشاورزی نیز باید اشاره کنیم، چرا که به گفته مسئولان امر جهاد کشاورزی اعتبارات بسیار خوبی برای اجرای طرح تعادل بخشی در بخش آبیاری‌های نوین گذاشته است که البته بعد از دو سال اجرا هر چند تعداد زیادی از کشاورزان را به سمت خود کشانده است اما کارشناسان آب ایراداتی زیادی را نیز به اجرای این طرح‌ها وارد کرده‌اند.

جهاد تلاشش را می‌کند

اعتبارت بسیار خوبی از سوی جهاد کشاورزی استان برای اجرای طرح‌های آبیاری نوین در استان اختصاص یافته است تا جایی که به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی فقط امسال هشت هزار و ۵۰۰ هکتار آبیاری تحت فشار و کم فشار در استان اجرا شده است.

هاشم ولی پور مطلق با اشاره به اینکه برای امسال ۲۶ هزار هکتار اجرای سیستم‌های آبیاری نوین پیش بینی شده است، می‌افزاید: در سال جاری حدود ۵۴۱ میلیارد تومان منابع تسهیلاتی نیز در اختیار بخش کشاورزی قرار گرفته است  و تعداد زیادی از متقاضیان در صف دریافت اعتبار برای اجرای آبیاری تحت نوین هستند.

شواهد دال بر این است که جهادکشاورزی استان در یکی دو سال اخیر برنامه‌های زیادی را برای کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی از طریق اجرای طرح‌های نوین آبیاری اجرا کرده است.

این موضوع را امسال عباس زارع، مشاور وزیر و مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری کشور نیز در بازدیدهایش از این استان این طور عنوان کرده بود که استان خراسان جنوبی از توانمندی و پتانسیل‌های بالقوه‌ای برخورداراست و با توجه به اینکه پروژه‌های آبیاری تحت فشار و سامانه‌های نوین آبیاری در این استان جهش بسیار خوبی داشته است، تصمیم گرفتم از این استان بازدید کنم.

حتی در سال‌های ۹۳ و ۹۴ با اجرای طرح‌های آبیاری نوین ۵ میلیون و ۳۷۶ متر مکعب آب در خراسان جنوبی صرفه جویی شده است که این میزان در سال‌های ۹۵ و ۹۶ رشد بیشتری یافته چون به نسبت تعداد پروژه‌های اجرای طرح رشد قابل توجهی پیدا کرده است، اما باید دید روند کار را دیگران چگونه توصیف می‌کنند.

حرفه‌ای اجرا نشد

یکی از کشاورزان شهرستان زیرکوه که مجری طرح آبیاری نوین در مزارعش بوده است در این باره به مهر می‌گوید: دولت در این زمینه بسیار تلاش می‌کند اما باید بگویم دلسوزی نیست چرا که در اجرای پروژه همه به دنبال اجرای دستور العمل هستند در حالی که به نظرم باید به دنبال تجربه اجرا در جاهای دیگر باشیم.

هاشم موهبتی می‌افزاید: در ۶۰ هکتار از زمین‌هایم این طرح هم اکنون اجرا شده است اما بعد از اجرا متوجه شدیم جایگذاری‌ها اشتباه پیاده سازی شده است و این نیمی از پولی که هزینه کرده بودیم را بی ثمر کرد.

به گفته وی افرادی که برای اجرای این طرح به کشاورزان مشاوره می‌دهند باید متخصص باشند این در حالی است که حتی برخی از کارشناسان جهاد کشاورزی هنوز به این تخصص کافی نرسیده‌اند چه برسد به کشاورزی که سن و سالی از او گذشته است و شاید ۵ کلاس درس هم بیشتر سواد نداشته باشد.

وی از اعتبار ویژه‌ای که دولت به این امر اختصاص داده است بسیار خرسند است اما دلش به حال نحوه اجرایی که مجری و ناظر مورد قبولی ندارد سخت می‌سوزد چرا که این پول بیت المال است و باید به بهترین نحو هزینه شود.

تسطیح مزارع نجات بخش بود

اما کشاورز دیگری در شهرستان طبس از رد آبیاری با لوله گذاری در مزرعه اش می‌گوید و به جای آن از شیوه تسطیح زمین سخن می‌گوید و این که این شیوه تا چه حدی کشاورزان آن منطقه را خرسند کرده است.

احمد حیدری می‌افزاید: برای برخی از کشاورزان ما یک قطره آب نیز به اندازه یک چشمه ارزشمند بود به این دلیل در بسیاری از روش‌هایی که لوله گذاری انجام می‌شد این لوله‌ها را تا حدی سفت و محکم می‌کردند که عمر مفید شیر فلکه کم می‌شد. اما در طرحی که ما با تسطیح مزارعمان انجام دادیم شیوه بسیار بهتری انجام شد.

وی توضیح می‌دهد: از مزرعه تا قناتی که آب به آنها می‌رسیده دو ساعت راه بوده است به همین دلیل با ایجاد یک استخر و اجرای یک کانال بتی آب نه تنها میزان دسترسی به آب سرعت پیدا کرده بلکه میزان آبی که به زمین می‌رسید نیز بسیار چشمگیر شد.

حیدری زمینش را به شکل قرغابی آبیاری می‌کند، و از این لحاظ حتم دارد علاوه بر شیوه‌ای مناسب برای کاهش تجمع نمک در زمین مقداری از آب دوباره به سفره برگشت می‌کند که این خود بسیار در رشد درخت، مقاومت و همچنین محصول مورد نظر تأثیر گذار است.

وی به عنوان یک کشاورز نمونه تعداد زیادی از کشاورزان دیگر را به استفاده از این شیوه رهنمود کرده است تا جایی که در ۲ روستای دیگر که در دهستان منظریه بوده است کشاورزان با اجرای طرح لوله گذاری موافقت نکرده و از همین شیوه کانال بنتی توانسته‌اند تا حد زیادی در افزایش سطح بهره وری زمین موفق باشند.

راهکارهای موجود 

در این اوضاع آشفته آبی که برخی از طرح‌ها بدون کارشناسی انجام می‌شود و برخی از طرح‌ها برای اجرا اعتبار ندارد، عده‌ای راه نجات را ادامه این مسیر می‌دانند و در عین حال مشتاقند تا طرح‌های انتقال آب و بارور سازی ابرها به نتیجه برسد.

 عده‌ای نیز داشته‌های استان را بر طبق دارایی‌هایی فریاد می‌زنند و معتقدند باید از آنچه داریم به خوبی محافظت کنیم. حتی اگر چند سال به شکل مداوم بر انتقال آب به استان و بارور سازی ابرها اصرار کردیم اما دیدیم که تا اعتبار نباشد ابرها بارور نمی‌شود و تا کارشناسان به تجمیع نرسند آب انتقال نمی‌یابد؛ با یک حساب دو دو تا چهار تا می‌توان بهترین راه را انتخاب کرد.

استادیار گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند دراین باره معتقد است سریع‌ترین و بهترین راهکار در مقابل خشکسالی‌های اخیر مصرف بهینه آنچه که داریم است.

عباس خاشعی در گفتگو با مهر می‌افزاید: من مخالف بارورسازی ابرها یا انتقال آب به استان نیستم اما باید این نکته را یادآور شد که هم اکنون تنها برای شهر بیرجند که آب فقط از دشتی دورتر در زمین‌های همین استان می‌آید هر متر مکعب آب برای مصرف شرایط را برای شرکت آب و فاضلاب زیانده کرده است چه به رسد به اینکه آب را از عمان بیاوریم.

سریع‌ترین و بهترین راهکار در مقابل خشکسالی‌های اخیر مصرف بهینه آنچه که داریم است وی افزود: به طور حتم هر متر معکب آب از دریای عمان  ۲۰ هزار تومان تمام خواهد شد!!! در ضمن با این شرایط اعتباری تا چه زمانی باید منتظر دوردست‌ها باشیم و دست روی دست بگذاریم؟

وی به شدت با طرح محافظت از دارایی‌ها موافق بوده و می‌خواهد دیگر مسئولان نیز به آن توجه کنند چرا که اگر روش‌های بهره وری از دارایی‌هایمان را به درستی و با طرح‌های کارشناسی شده و به دور از سیاسی بازی و … استفاده کنیم حتی تا ۱۰۰ سال آینده نیز آب خواهیم داشت. اما شرایط کنونی به هیچ عنوان قابل قبول نیست.

به گفته وی درست است که طرح‌های آبیاری نوین با هدف کاهش بهره برداری از منابع آبی شده است اما تبعات دیگری را به همراه داشته است که مورد مناقشه است که یکی از آن‌ها افزایش شوری زمین است، چرا که بر اساس تحقیقات علمی از روش‌های آبیاری نوین نمی‌توان در همه جا استفاده کرد.

وی با اشاره به اینکه بهترین راهکار این است که منطقه خودمان را بر اساس میزان آبی که داریم در برنامه ریزی‌ها لحاظ کنیم می‌گوید: تغییر الگوی کشت یکی دیگر از راهکارهایی است که باید اجرای آن سرعت بیشتری به خود بگیرد، به عنوان مثال به نظرم باید گیاهان دارویی را در اولویت قرار دهیم و کاشت برخی محصولات آب بر را در این استان گناه بدانیم.

به هر حال هر چند به گفته برخی از متولیان آبی این استان که تا سه سال آینده باید بین مصرف آب و میزان آب تجدید شونده تعادل پایاپای برقرار شود و همچنین افق ۲۰ ساله برنامه آنها این است که ۳.۵ میلیارد کسری مخزن انباشته ۳ دهه گذشته را جبران کنند و البته روی طرح انتقال آب نیز حساب کرده‌اند اما نباید فراموش کنیم که چنین طرح‌هایی را باید در سایه طرح‌هایی مانند دوبانده شدن جاده‌های استان دید و به راستی به راه‌های کوتاه مدت و دم دستی توجه بیشتری نشان داد یعنی صرفه جویی و بهره برداری درست از یافته‌های روز کارشناسان آب که می گویند اگر درست انتخاب کنیم و درست اجرا کنیم تا ۱۰۰ سال آینده نیز می‌توانیم آب داشته باشیم

منبع: مهر