گفتمان اجتماعی آب

نویسندگان:                                                                                             خرداد۱۴۰۰

دکتر نعمت الله فاضلی (ریاست پژوهشکده مطالعات،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)

سید احمد حسینی (پژوهشگر ارشد اندیشکده تدبیر آب ایران)

مقدمه
امروزه در میان محققان این اجماع شکل گرفته است که اگرچه در تمام دورهٔ ایران معاصر، امید به زندگی و آسایش به واسطه توسعه زیرساخت های فیزیکی مرتبط با انرژی، آب، غذا، حمل و نقل، سلامت و … افزایش یافته است، اما این افزایش با تخریب گسترده منابع طبیعی این سرزمین و برجای گذاردن هزینه های گزاف همراه بوده است. کشور ایران در حال حاضر، از نظر میزان سرانه سالانه آب های تجدیدشونده، شیوه های مصرف آب در بخشهای گوناگون مصرف، شیوه های توزیع آب، شیوه های حفاظت از آب، و نهایتاً سیاست های اقتصادی ناظر به جنبه های توسعه کشاورزی، صنعت و خدمات که با  آب ارتباط تنگاتنگی دارند، با چالش های بحران خیز روبرو است. بر این اساس محققان معتقدند که ایرانِ معاصر بدلیل مدیریت ناکارآمد در موضوعات مرتبط با منابع طبیعی به ویژه آب، در آستانه مواجه با تهدیدات ناشی از بحران های بزرگ زیستی از جمله بحران آب واقع شده است. از سویی دیگر برپایه مطالعات و تحقیقات جهانی و داخلی، مسأله آب در ایران امروز را بایستی مسأل های ناشی از چگونگی معاصر شدن یا مدرن شدن جامعه ایرانی دانست. اگر چه این سرزمین در دوران پیشامعاصر به دلیل استقرار در منطق های خشک و نیمه خشک همواره با پیامدهای ناشی از سیل ها و خشکسالی های متعددی رو به رو بوده است، اما وجه تمایزی که آب را در دوران معاصر بعنوان مسأل های به مراتب پیچیده تر و بحرانی تر از گذشته مطرح میسازد، وقوع پیامدهای پیچیدهٔ ناشی از بحرانهای کمی و کیفی آب در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در جامعه ایرانِ معاصر است. بر این اساس اظهار می گردد که مسأله آب در ایرانِ امروز به مراتب پیچیده تر و بحرانی تر از تمام ادوار گذشته تاریخی است. بر پایه نتایج مذکور، بنیادِ مسأله آب در ایرانِ معاصر را بایستی ذیل مفهوم «گفتمان اجتماعی آب » جستجو کرد. یادداشت پی شرو، با هدف فهمِ مسأله آب ذیل مفهوم «گفتمان اجتماعی آب » به ارائه تحلیل گفتمانی از مسأله آب در ایرانِ معاصر و ارائه برخی توصیه های راهبردی برای اصلاح گفتمان آب پرداخته است.

گفتمان اجتماعی آب چیست؟

«گفتمان اجتماعی آب » بیان کننده و بازنماکننده نحوه درک و رفتار جمعی یک جامعه با پدیده آب است.

«گفتمان اجتماعی آب » شیو های از اندیشیدن است که جامعه انسانی در قالب آن، پدیده آب را به عنوان ماده حیاتی برای انسان و سایر موجودات فهم پذیر و معنادار میسازد.

«گفتمانِ اجتماعیِ آب » بیان کننده این موضوع است که آب چگونه با روابط قدرت و کلیّت زندگی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه انسانی در هم تنیده شده است، چرا که مسأله آب در کلیه تعاملات در زندگی روزمره انسانها شامل شیوه های مصرف، شیوه های خرید، چگونگی مواجهه مردم با بازار، شیو ه های مصرف کالاهای فرهنگی مانند فیلم ها، موسیقی ها، و سایر هنرها حضور جدی دارد. به علاوه مفهوم «گفتمانِ اجتماعیِ آب » چگونگی فهم و درکِ ارتباطاتِ پیچیده ی مسأله های زیستی در جامعه انسانی اعم از عدالت، برابری، آزادی، دموکراسی، ارز شهای اخلاقی، هویت فردی و جمعی، و سایر چالش ها و مسأله ها را با پدیده آب تبیین میسازد، به این دلیل که «گفتمانِ اجتماعیِ آب » شیوه ی مواجه عملی در موضوعات استخراج و تأمین آب، تخصیص آب و سیاست آب در یک جامعه را به وضوح هویدا میسازد.

تحلیلی گفتمانی از مسأله آب در ایران

درباره گفتمانِ آب در ایرانِ معاصر چه در سطح حکمرانی و چه در سطح توده های اجتماعی م یتوان اذعان کرد که گفتمان «گفتمانِ اجتماعیِ آب » بیان کننده این موضوع است که آب چگونه با روابط قدرت و کلیّت زندگی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه انسانی در هم تنیده شده است. گفتمان اجتماعی آب غالب اجتماعی «گفتمان مهندسی آب » بوده است. جامعه ایران معاصر در چارچوب «گفتمانِ مهندسی آب » بر این باور بوده است که فناوری های پیشرفته مانند سدها به تنهایی قادر به حل مسأله آب در جامعه ایران هستند. فلذا بر پایه این باور عمومی، در مقام عمل مهندسان و متخصصان فنی تعیین کننده احکام و گزاره های اصلی گفتمانِ اجتماعیِ آب در ایران معاصر بود هاند و توانسته اند فراتر از توانایی های فنی خود کلیّت گفتمانِ سیاست و مدیریت آب در جامعه معاصرِ ایران را تعریف کرده و ایفای نقش نماید. از مهمترین معایب «گفتمان مهندسی آب » که به عنوان گفتمان غالب اجتماعیِ آب در جامعه ایرانِ معاصر ایفای نقش کرده است، فقدان ظرفیتهای گفتمانی در تبیین جنبه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نیز تشریح ارتباطات پیچیده این ابعاد با پدیده آب در متن زندگی جامعه انسانی است. چرا که ظرفیت های دانش مهندسی آب به عنوان پایه و اساس این گفتمان برای رسیدن به فهمی مؤثر، متناسب و یکپارچه در مدیریت آب بسیار ناکافی و محدود بوده، و فاقد ظرفیت نوآوری برای مواجهه با بحران های پیچید های است که مسأله آب در دنیای امروز با آن گرفتار است. بر پایه این استدلال است که بسیار از محققان بر این نکته تأکید دارند که «گفتمان مهندسی آب » صرفاً بر پایه نگاه فن سالارانه و تکنولوژیک و با فراهم نمودن ابزارها نهایتاً توانسته است به مسأله عرضه آب بیشتر بپردازد، حال آنکه با توجه به موقعیت جامعه ایران از نظر اکولوژیک و وجود محدودیت های وسیع دسترسی به آب های تجدیدپذیر خصوصاً با توجه به پیشبینی های جمعیتی (حدود ۹۰ میلیون نفر در افق سال ۱۴۰۴) این رویه نه تنها بحران آب را حل نکرده، بلکه به پیچیدهد تر شدن این بحران منجر گردیده است.

جامعه ایرانِ معاصر در چارچوب «گفتمانِ مهندسی آب » بر این باور بوده است که فناوری های پیشرفته مانند سدها به تنهایی قادر به حل مسأله آب در جامعه ایران هستند.

چرخش گفتمانی؛ راه حلی کارآمد برای حل مسأله آب

با توجه به توضیحات فوق، از منظر گفتمانی حل مسأله آب را م یتوان در گرو اصاح شیوه تفکر جمعی ایرانیان یا همان گفتمان اجتماعی ایرانِ معاصر نسبت به پدیده آب دانست. به عبارت ساده تر، شرط بنیادی برای مواجه صحیح با مسأله آب در این سرزمین ضرورت چرخش گفتمانی در شیوه اندیشیدن، فهم، بیان و رفتار جمعی ایرانیان نسبت به پدیده آب است. بایستی پیشفرض ها درباره چیستی آب، و نسبت آب با زندگی، سیاست، اقتصاد و فرهنگ به طور جدی نقد و بازنگری گردد. جامعه معاصر ایران باید در چارچوب اصلاح گفتمانِ اجتماعیِ آب به این واقعیت برسد که صرفاً نمیتوان با تکیه بر تکنولوژی و دانش مهندسی آب به حل مسأله آب ب هنحوی کارآمد و پایدار اهتمام ورزد. جامعه امروزی باید به این واقعیت باور داشته باشد که فرآیند مواجه با آب در تمام ابعاد آن به نحوی که بتواند نوعی تضمین پایدار برای محیط زیست و آینده بشر فراهم سازد، فرایندی بسیار پیچیده است که هیچ یک از دانش ها از جمله هیدرولوژی به تنهایی قادر به پاسخگویی آن نیست.

از سویی دیگر، جامعه ی معاصرِ ایران بنا به تغییرات ماهوی در ابعاد زیستِ انسان مدرن، دیگر نمیتواند خود را محدود به گفتمان سنتی آب نماید، چنانچه همگام با توسعه سریع شهرنشینی و صنعت یشدن در دوره معاصر، نظام مدیریت آب در جامعه نیز تغییر کرد و رجوع جامعه به گفتمان مهندسی آب به سرعت اتفاق افتاد. به عبارتی، اگرچه برای هزاران سال در ایران زمین امکانِ زیستن در چارچوب گفتمانِ سنتی آب با تکیه بر ابزارها و تکنولوژی های پیشامعاصر فراهم بود و در مناطقی از ایران چنین گفتمانی همچنان رایج است، منتهی بنا به بنیادهای معرفتی ناظر به «گفتمان سنتی آب » و نیز تجربه تاریخی ایرانیان در دوره معاصر، این جامعه دیگر نمیتواند صرفاً با تکیه بر گفتمان مذکور و از طریق بازتولید دانش ها و تکنولوژی های بومی مرتبط با آن همچون قنات به حل مسأله آب بپردازد.

بر پایه دلایل فوق، از منظر گفتمانی برای تحقق گفتمان اجتماعیِ جدید و متناسب با شرایط امروزی جامعه ایرانی، به نحوی که بتواند به بهبود وضعیت شاخصهای مربوط به سیاست و حکمرانی آب در جامعه منتج گردد، به عنوان اولین گام دستیابی به یکپارچگی دانشِ مرتبط با مسأله آب ضروری است. منظور از یکپارچگی دانش این است که کلیه رشت ههای علمی شامل ادبیات، فلسفه، زبانشناسی،
روان شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی، جامعه شناسی، مطالعات فرهنگی، مردم شناسی، جغرافیا و دیگر علوم انسانی و طبیعی بتوانند از اعتبار و شأن کافی برخوردار شوند. علاوه بر این، گفتمانِ نوینِ آب بر پایه یکپارچگی دانش زمانی میتواند گفتمانی مؤثر واقع شود که آموزش این دانش در تمام نظام آموزشی و برنام ههای درسی به نحو جدی، کارآمد و مؤثری مورد توجه قرار گیرد تا برپایه این تحولات دانشی و ساختاری بتوان امیدوار بود که نوعی چرخش گفتمانی در ایران بوجود آید.

در نهایت اینکه بر پایه دانش های میان و فرارشته ای باید نسبت به تحلیل ناخودآگاه ذهن جمعی ایرانیان از مسأله آب رویکردی جدی و انتقادی داشت و نسبت به رمزگشایی آنها به منظور خلق بنیادهای معرفتی جدید برای گفتمان نوین آب اهتمام ورزید