«صرفه جویی هوشمندانه»

به بهانۀ هفتۀ صرفه­ جویی در مصرف آب : «صرفه جویی هوشمندانه»

دکتر محمدرضا علوی مقدم، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد و عضو جمعیت ناجیان آب

از دیرباز، ایران سرزمینی خشک و کم آب بوده است، صرفه­ جویی در آب و استفادۀ بهینه از آن، همواره در این پهنۀ جغرافیایی و در این درازنای تاریخی، به ناگزیر جزیی جدایی ناپذیر از زیست آدمیان بوده است. تنها در نیم قرن گذشته است که دستیابی به برداشت آسان آب از اعماق زمین و توسعه شبکه­ های توزیع آب شهری و روستایی، دسترسی به آب را آسان و دل­ نگرانی همیشگی از بی­ آبی را کم­رنگ ساخته است، تا آنجاکه گاهی با رفتارهایی توام با توهمِ پرآبی روبرو می­شویم، رفتارها و رویکردهایی که حتی در کشورهای پرآب نیز کمتر دیده می­شود.

اما هرگاه صحبت از صرفه­ جوییِ آب می­شود، ناخودآگاه به یاد فعالیت­هایی می­افتیم که در آموزش­های عمومی و تبلیغات رسانه­ای با آنها آشنا شده­ایم که بیشتر پیرامونِ پیش­گیری از هدر رفت آب لوله کشی شهری است، مانند گرفتن نشتی­ ها، کوتاه کردن زمان شستشوی بدن و ظروف، بستن شیر آب در میانۀ شستشوی دست­ ها یا دندان­ ها، عدم استفاده از آب بجای جارو، جلوگیری از آب­بازی کودکان و مانند آن، که البته در نوع خود کاملاً درست و لازم است.

اما اگر از یک چشم­انداز بزرگتر به مساله آب و چرخۀ تولید، توزیع و مصرفِ این گوهر بی­بدیلِ الهی بنگریم، خواهیم دید که صرفه ­جوییِ آب بسی فراتر از این مسائل است و بهیچ وجه محدود به آب لوله­ کشی شهری نیست. برای ترسیم این چشم­انداز، به موارد زیر توجه کنیم:

• «آب مانند هر مادۀ دیگری از بین نمی­رود، بلکه از حالتی به حالت دیگر بدل می­شود». مثلاً وقتی آب را برای شستشو استفاده می­کنیم، آب از بین نمی­رود، بلکه آلوده می­شود و برای زدودن این آلودگی باید فاضلاب را با ساختن شبکه، جمع­آوری کرد و با ساختن تصفیه­ خانه، آنرا به حدی از کیفیت رساند که قابل استفاده مجدد باشد، یعنی در یک کلام، باید پول هزینه کرد. پس اگر این زیرساخت­ها فراهم باشد و قیمت آب نیز واقعی باشد، کشیدن فلاش تانک، هدر دادن آب نیست، هزینه­ کرد پول است برای رفاه و بهداشت بیشتر. البته که این شرایطِ آرمانی در هیچ یک از شهرهای ایران بطور کامل موجود نیست، بویژه که آب در ایران تقریباً رایگان فروخته می­شود. اما نکتۀ اساسی آن است که در بین تغییر حالت­های مختلف آب در مصارف مختلف، آنچه صددرصد می­تواند هدر رفت آب به حساب آید، «تبخیر آب» است، آبی که بخار می­شود، هرچند از بین نمی­رود، اما دیگر از دسترس خارج شده است و به هدر رفته است. پس اگر بخواهیم «هوشمندانه» صرفه­ جویی کنیم، بیش از هر چیز باید جلوی تبخیر آب را بگیریم. اما بیشترین تبخیر آب در میان تمامی مصارف بشری در فرایندی است که ناگزیر از آن هستیم: «کشاورزی». ما به غذا نیاز داریم و گیاه برای تولید محصول غذاییِ ما، باید آب را بخار کند. همانطور که یک کولر آبی اگر آب را بخار نکند، سرما تولید نمی­کند، یک گیاه نیز اگر آب را بخار نکند، محصول تولید نمی­کند. این آب بخار شده توسط یک درخت هلو، بارها و بارها بیشتر از آبی است که در هلوهای رسیدۀ خوشمزۀ آن درخت وجود دارد و ما نوش جان می­کنیم. اینجا مهمترین بزنگاه «صرفه ­جویی آب» است که میان «غذا» و «آب» باید انتخابِ بهینه انجام دهیم چون هم غذا لازم داریم و هم آب، کم داریم، خیلی کم.
• «آب یک کالای یک­بار مصرف نیست». حال که آب از بین نمی­رود بلکه با تغییر حالت، بویژه افت کیفیت در مصارف مختلف، کارایی­ هایش را برای برخی از مصارف از دست می­دهد، پس باید به فکر استفاده چندباره از آب باشیم. یعنی باید در اولویت­بندی و ایجاد زیرساخت­ها به شکلی تصمیم بگیریم و اقدام کنیم که آب را در هر حالتی، به استفاده بهینه برسانیم، مثلاً ما در شهرهایمان به فضای سبز نیاز داریم و فضای سبز به آب، اما نه آبِ با کیفیتِ نوشیدن. پس «هوشمندانه» آن است که در یک استفاده دوباره از آب، پسابِ حاصل از تصفیه فاضلاب شهری را به مصرف آبیاری فضای سبز برسانیم، اینگونه آب را دوباره و چندباره استفاده کرده­ایم.
• بزرگان ما گفته­اند که «قدر هر چیز به قیمت آن است»، طلا کم است و گران، پس طبیعی است که با ارزش باشد. اما آب کم است و ارزان، پس چه انتظار داریم که «قدر بیند و بر صدر نشیند»، کم بودن موجب قدر دیدن نیست. «قدر آب نیز به قیمت آن است».
• «آب بیش از آنکه آشکار باشد پنهان است»، یعنی برای هر کالایی، از جمله همین کاغذ یا صفحه نمایشی که این کلمات را بر روی آن می­خوانیم، و برای هر انرژی یا خدمتی، از جمله نور چراغی که در اتاق­مان روشن است، آب مصرف می­شود. به این آب، «آب پنهان» یا مجازی می­گویند. جالب آن است که ما بسیار بسیار بیشتر از آنکه آبِ آشکار مصرف کنیم (در نوشیدن، پختن و شستن روزمره)، آبِ پنهان مصرف می­کنیم. مثلاً یک هلوی سفید با گونه­های گل­انداختۀ صورتی که نوش جان می­کنیم و در حدود نصف لیوان (۱۲۵ سی سی) آب در خود دارد، دارای ۱۴۰ لیتر آب پنهان است. ۱۴۰ لیتر یعنی ۵۶۰ لیوان آب یا ۳۵ دبّۀ چهار لیتری آب. اینهمه آب، صرف آبیاری درخت و فرایند برداشت و بسته­بندی و حمل تا میوه­فروشی می­شود و البته بیشتر آن تبخیر می­شود یعنی صددرصد هدر می­رود. بله، لابد دارید فکر می­کنید که وقتی یک هلو در یخچال ما می­گندد و تلف می­شود، پس ۵۶۰ لیوان آب به هدر رفته است! دقیقاً درست است. اما من به چیز دیگری هم فکر می­کنم و آن اینکه اگر این هلو را از یک استان پرآب یا یک کشور دیگر به شهر کم آب خود وارد کنیم، یعنی ۵۶۰ لیوان آب در منابع آب بسیار محدود خود صرفه جویی کرده­ایم. اینهم پرده­ای دیگر از «صرفه ­جویی هوشمندانه». به این کار می­گویند «واردات آب مجازی». پس اگر آب کم داریم که داریم، بجای واردات یا انتقال «آبِ آشکار» می­توانیم «آبِ پنهان» را در دلِ محصول، وارد کنیم.

کلام آخر: فرصتی برای دادن آمارهای نگران کننده از وضعیت آب در ایران نیست، همین قدر یادآور می­شود که نه تنها تمامی کارشناسان آب، بلکه تمامی کارشناسان توسعه و تمامی طرح­های آمایشی که در ایران یا خراسان انجام شده است، همگی معتقد­اند که بزرگترین تنگنای این سرزمین، «کمبود آب» است. پس هرچند ممکن است آبِ لوله­ کشی خانه­ های ما قطع نشده است، اما باور کنید که این دفعه آنچه غیر طبیعی است، «وصل بودن» این جریان است و نه قطعی آن.

اگر چهار نکته بالا را کنار هم بگذاریم و به خوبی به آنها فکر کنیم، «درکِ آبی» ما فراتر می­رود. درک می­کنیم که «حل مساله آب» در ایران به مدیریت و عزم جدی در تمام سطوح مدیریتی، بودجه ریزی، اجرایی و اجتماعی نیاز دارد. کاری است شدنی، اما سخت. مدیریتی چنین چند بعدی را مادران و پدران ما در مقیاس کوچکِ روستاهای خود انجام می­دادند و توانستند در این سرزمین کم آب دوام بیاورند. کاری که ما از نیم قرن گذشته، با «وام گرفتنِ آب از فرزندان­مان» آنرا کنار گذاشته ­ایم و تدریجاً فراموش کرده­ایم. اما چاره­ای نداریم، دیگر ایران کشوری نیست با ۱۰ میلیون ایرانی. چشم بر هم بزنیم ۱۰۰ میلیون ایرانی هستیم که باید با همان مقدار آب که گذشتگان زندگی می­کردند، زندگی کنیم. آب که بیشتر نشده است، ما ایم که بیشتر شده­ایم.  پس نه تنها باید «کمتر و کمتر آب مصرف کنیم» بلکه باید «هوشمندانه­ تر آب مصرف کنیم».